Μπορούμε να ανακαλύψουμε τη δωροδοκία;

Η διαφθορά είναι μια παραβατική συμπεριφορά με περισσότερο αναγνωρίσιμες μορφές τη δωροδοκία, την υπεξαίρεση και την εκβίαση. Εκτός αυτών διαφθορά είναι και η ευνοιοκρατία, η οικογενειοκρατία και το πατρονάρισμα. Η δωροδοκία είναι η συνηθέστερη και σοβαρότερη, τόσο λόγω της συχνότητας εμφάνισης, όσο και του οικονομικού αντίκτυπου και κοινωνικής επίπτωσης, μορφή διαφθοράς. Για την εμφάνισή της πρέπει να συνυπάρχουν τέσσερα εμπλεκόμενα μέρη: είναι αυτός που δωροδοκεί, αυτός που δωροδοκείται και οι δύο οργανισμοί στους οποίους εργάζονται οι άμεσα εμπλεκόμενοι παρανομούντες. Συνήθως, οι οργανισμοί είναι τα άμεσα θύματα της δωροδοκίας, καθώς τα έμμεσα είναι οι προμηθευτές, οι πελάτες, οι ανταγωνιστές, οι πολίτες και στο σύνολό της, η κοινωνία.
Οι διάφορες μορφές δωροδοκίας που απαντιούνται στην οικονομική σφαίρα και ο αναγνώστης μπορεί να σκεφθεί περιπτώσεις και παραδείγματα δωροδοκίας που γνωρίζει, αντιμετώπισε ή άκουσε, είναι:

• Τα λεγόμενα «σπρωξίματα», τα οποία είναι συνήθως χρήματα που πληρώνονται για να υπάρξει ένα όφελος από έναν διαγωνισμό, μια σύμβαση, μια προμήθεια, μια αγορά ή ένα δημόσιο ή ιδιωτικό έργο. Μέρος του παράνομου «ποσοστού» που δίνεται, επιστρέφει σε αυτόν που διασφάλισε, επικύρωσε, αποφάσισε ή ενέκρινε την συμφωνία.
• Τα μυστικά ποσοστά ή «μυστικά κονδύλια», τα οποία είναι χρήματα που πληρώνονται για μια πώληση, μιαν αγορά ή μιαν επέκταση μιας σύμβασης ή συναλλαγής και τα οποία είναι συνήθως σε άγνοια της μιας πλευράς της συμφωνίας. Αυτά τα χρήματα δίνονται από τους μεσάζοντες για να «πάρουν τη δουλειά». Οι πληρωμές διευκόλυνσης, δηλαδή, το λεγόμενο «γρηγορόσημο», το οποίο πληρώνεται για να γίνει γρήγορα η δουλειά, να αποφευχθούν οι καθυστερήσεις, οι έλεγχοι σε βάθος και η θεωρούμενη από τους εμπλεκόμενους, ως «γραφειοκρατική κωλυσιεργία», «παρεμπόδιση του εμπορίου» ή «καθυστέρηση στην εξυπηρέτηση του πολίτη».
• Η αθέμιτη άσκηση επιρροής, η οποία είναι επίσης γνωστή ως «ανταλλαγή» ή ως «παράνομη εμπορία επιρροής ή trafficking επιρροής». Είναι χρήματα που δίνονται για τη διασφάλιση της επιρροής ενός ατόμου που κατέχει μια θέση στην κεντρική ή στην περιφερειακή πολιτική σκηνή ή ευρύτερα στην κοινωνία, έτσι ώστε να ληφθεί μία απόφαση ή να ψηφισθεί ένας νόμος προς όφελος ενός ατόμου, μιας ομάδας ανθρώπων, ενός οργανισμού ή ενός επιχειρηματικού ομίλου. Συνήθως αυτή η μορφή απαντάται στην πολιτική και λιγότερο στον επιχειρηματικό χώρο.
• Η εκλογική δωροδοκία, η οποία αφορά στον χρηματισμό πολιτικού, υποψηφίου ή πολιτικού κόμματος, πριν ή κατά τη διάρκεια της εκλογικής διαδικασίας.

Για την ανακάλυψη των παραπάνω μορφών δωροδοκίας ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) διαμόρφωσε εργαλεία που μπορούν να βοηθήσουν τους ελεγκτικούς και διωκτικούς οικονομικούς μηχανισμούς. Αυτά εμπίπτουν σε δύο γενικές κατηγορίες:

• Οι καταφατικοί δείκτες: Αυτοί δίνουν μιαν ένδειξη για ενέργειες που μπορεί να έχουν διαπραχθεί με τελικό σκοπό την παραπλάνηση, την απόκρυψη, την εξαπάτηση ή την αποφυγή. Από μόνοι τους δεν μπορούν να τεκμηριώσουν το αδίκημα της δωροδοκίας. Παραδείγματα καταφατικών δεικτών είναι ο τρόπος ζωής στελεχών επιχειρήσεων και δημοσίων οργανισμών ή υπαλλήλων (δημοσίων και ιδιωτικών) που δεν δικαιολογείται από τα δηλωθέντα εισοδήματα και περιουσιακά τους στοιχεία, οι εμπορικές συναλλαγές που γίνονται με ιδιαίτερα υψηλό ή χαμηλό ποσοστό κέρδους, οι μεγάλες εκπτώσεις ή οι πολύ υψηλές τιμές που δίνονται στις προσφορές δημοσίων έργων, αλλά και οι συγγενικές σχέσεις μεταξύ δημόσιων λειτουργών, ιδιωτών και εκπροσώπων επιχειρήσεων ή επιχειρηματικών ομίλων.
• Οι καταφατικές ενέργειες: Αυτές αφορούν σε μία ενέργεια ή σειρά ενεργειών που από πρόθεση και με μεθόδευση εκτελούνται με απώτερο σκοπό την παραπλάνηση, την απόκρυψη, την εξαπάτηση ή την αποφυγή. Οι καταφατικές ενέργειες πρέπει να υφίστανται ή να μπορούν να διαπιστωθούν ή να αποδειχθούν για να τεκμηριωθεί το αδίκημα της δωροδοκίας. Παραδείγματα καταφατικών ενεργειών είναι η απόκρυψη ή η εξάλειψη στοιχείων από λογιστικές εγγραφές, που σε διαφορετική περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχουν, η απόκρυψη τραπεζικών λογαριασμών ή κινήσεων, η παράλειψη κατάθεσης χρηματικών αποδείξεων από τραπεζικές συναλλαγές, καθώς και η απόκρυψη της πηγής ή της πορείας των πληρωμών.

Με βάση τα παραπάνω, οι βασικές ενδείξεις δωροδοκίας είναι οι επιστροφές φόρου εισοδήματος ή ΦΠΑ, οι κινήσεις τραπεζικών λογαριασμών και οι εγγραφές στα λογιστικά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων των δηλώσεων φορολογίας εισοδήματος, των ισολογισμών, των ισοζυγίων πληρωμών και τρεχουσών συναλλαγών και των δηλώσεων ταμειακών ροών. Συμπληρωματικά, στοιχεία και πληροφορίες μπορούν επίσης να «αλιευθούν» από την οικονομική ή την επιχειρηματική ειδησεογραφία, από τις ιστοσελίδες των επιχειρήσεων και των εμπορικών οίκων, από τις βάσεις δεδομένων για τις λιανικές ή χονδρικές τιμές των αγαθών, καθώς και από την ανώνυμη πληροφόρηση και τις καταγγελίες.
Τέλος, ο ΟΟΣΑ στοχεύοντας στην αποτελεσματική καταπολέμηση των κρουσμάτων δωροδοκίας, διαμόρφωσε δείκτες δωροδοκίας χωρίζοντάς τους σε πέντε γενικές ομάδες:
1. Το εξωτερικό και το εσωτερικό περιβάλλον επικινδυνότητας του ελεγχόμενου.
2. Τις συναλλαγές του ελεγχόμενου.
3. Τις πληρωμές και χρηματικές ροές του ελεγχόμενου.
4. Τις εκροές ή στα αποτελέσματα συναλλαγών του ελεγχόμενου.
5. Τους αποδέκτες εσόδων από πιθανή δωροδοκία.
Εξυπακούεται ότι οι παραπάνω πέντε γενικές ομάδες, εξειδικεύονται και αναλύονται σε υποομάδες και ειδικές κατηγορίες, έτσι ώστε στο σύνολό τους να αποτελούν ένα σύνθετο, πολύμορφο και πολυπαραγοντικό σχήμα για την διαμόρφωση κριτηρίων και στοιχείων που προσφέρουν επαρκείς ενδείξεις στους ελεγκτικούς μηχανισμούς του κράτους, των διεθνών και εθνικών οργανισμών, ακόμα και των ιδιωτικών εταιριών εσωτερικού ελέγχου, ώστε να μπορούν με αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα να ανακαλύπτουν κρούσματα δωροδοκίας, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο δημόσιο τομέα.
Η μεθοδολογία και τα εγχειρίδια είναι έτοιμα και μας προσφέρονται απλόχερα. Στο χέρι μας είναι εάν τα «αρπάξουμε» και τα θέσουμε σε λειτουργία. Μέχρι τότε όμως, ας βολευόμαστε σε ευχολόγια και υποσχέσεις για την πάταξη των φαινομένων διαφθοράς και τον συστηματικό έλεγχο των παρανομούντων.

* Γιάννης Μάρκοβιτς, συγγραφέας του βιβλίου «Στα ίχνη του οικονομικού εγκληματία», διδάκτορας Εργασιακής και Οργανωσιακής Ψυχολογίας και οικονομικός επιθεωρητής στο υπουργείο Οικονομικών